Olsztyński zamek został zbudowany przed pierwszą połową XIV w. na wzniesieniu otoczonym ramieniem Łyny (Alle). Pierwotnie planowano jego umiejscowienie kilka kilometrów dalej, w okolicy późniejszego majątku Stary Olsztyn (Alt Allenstein). O zmianie lokalizacji zadecydowały względy strategiczne. Nowa osada, pierwszy raz wspomniana w 1348 r. przy okazji budowy zamku, rozwijała się na tyle prężnie, że zamek stał się jedną z najsilniejszych warowni kapituły warmińskiej, pełniąc funkcję jej skarbca, spichlerza i centrum administracyjnego komornictwa.
Zamek i jego otoczenie były wielokrotnie przebudowywane. W początkach jego istnienia, główna droga wiodła przez drewniany most przy dzisiejszej willi Casablanca. Dopiero w 1904 r. zastąpiono go betonową konstrukcją. Po stronie podzamcza funkcjonowała ponadto do XVII w. kuźnia miedzi (Kupfermühle) napędzana dwoma kołami wodnymi, od której wziął swoją nazwę rów (Kupfergraben) istniejący w miejscu dawnej fosy. Aż do XVIII w. dostęp z miasta do zamku był możliwy tylko poprzez zwodzony most. W drugiej połowie tego stulecia, równocześnie z budową wschodniego, pałacowego skrzydła zamku, wzniesiono most na trzech przyporach łukowych. W 1845 r. zastąpiono go groblą. 8 maja 1821 r. spaliły się od uderzenia pioruna dach i górne piętra wieży. Zamiast odbudować jej stożkowy hełm, zastąpiono go płaską, obitą blachą platformą.
Mieszkający tutaj Mikołaj Kopernik (Nikolaus Kopernikus) wykonał w krużgankach ponad siedmiometrową tablicę astronomiczną. Naturalnym było więc, że w 1913 r. powrócono do pomysłu budowy jego pomnika w pobliżu zamku. Cztery lata później wzniesiono po lewej stronie wejścia na groblę neogotycką budowlę przypominającą kapliczkę. Projekt, podobno według pomysłu samego cesarza Wilhelma II Hohenzollerna, sporządził radca budowlany Arthur Kickton. Umieszczono w niej brązowe popiersie astronoma autorstwa prof. Johannesa Götza, cieszącego się szczególnymi względami władcy. Górny fryz obiegał napis MEDICUS-ASTRONOMUS-CLERICUS, zaś na cokole można było przeczytać “Nikolaus Kopernikus, Verwalter der Burg Allenstein 1516-1519 und 1520-1521” (Mikołaj Kopernik, administrator na zamku olsztyńskim 1516-1519 i 1520-1521). Na jego podstawie wyryto natomiast dwuwiersz z poematu pióra radnego miejskiego, radcy sądowego, notariusza i adwokata Friedricha Grassa (1855-1917): „Geistesgewaltig wiesest zuerst du die Bahnen der Erde; dieser Stadt und der Burg brachtest du Segen und Schutz” (Potęgą umysłu wskazałeś, jako pierwszy, Ziemi jej tory; miastu temu i zamkowi dałeś błogosławieństwo i obronę).
Olsztyński zamek odegrał istotną rolę w życiu olsztyńskich luteran, obchodzących w maju 2023 r. 250-lecie istnienia parafii. Zanim w latach 1876-1877 wzniesiono przy grobli kościół posiadający miejsca siedzące dla ok. 700 wiernych, nabożeństwa odbywały się w zaadaptowanym do tego celu północnym skrzydle. Do 1825 r. na zamku mieściły się również szkoła ewangelicka i probostwo.
Zob. Rafał Bętkowski, Olsztyn jakiego nie znacie, Olsztyn 2003, ss. 146, 148-149
Anton Funk, Geschichte der Stadt Allenstein von 1348 bis 1943, Leer 1955, s. 314.
